Bahram Beyzaie: Život i bogato filmsko naslijeđe

U 87-oj godini preminuo je Bahram Beyzaie, svjetski poznati iranski filmski reditelj, scenarist, dramaturg, teatrolog i književnik, jedan od najvažnijih i najutjecajnijih autora u historiji iranske kulture i filma.

Zbog političkih pritisaka i cenzure u Iranu, posebno nakon Islamske revolucije, dugi niz godina živio je i radio u inostranstvu, najduže u Americi (država California), gdje je imao privatnu rezidenciju dok je predavao i radio kao profesor na Stanford University. 

U drugačije filmske priče koje su se suprotstavljale režimu nesklonom potrazi za kreativnošću i težnji za slobodom, Bahram Beyzaie uvodio je  mitove, folklor i klasičnu persijsku književnost.

Omaž Bahramu Beyzaieu

Povodom smrti Bahramu Beyzaieu, prigodan tekst za The Gardian napisao je Ehsan Khoshbakht: 

Jedna od posljednjih poruka koje sam poslao velikom iranskom dramskom i filmskom piscu te reditelju, Bahramu Beyzaieu, bila je nedavna fotografija, koju je snimio prijatelj unutar ruševina najstarijeg kina u Teheranu, Cinema Iran. Tamo, na jednom od zidova, visili su plakati Beyzaieevog filma iz 1988. godine Maybe Some Other Time (Možda neki drugi put), postavljeni iznad i ispod poderanih portreta vrhovnih vođa teokratskog režima.

Simbolika – ideološke ruševine; kino i budućnost – priča je bila previše upečatljiva da bi bila slučajna, posebno u kontekstu činjenice da su Beyzaieevo pozorište i kino složeni lavirinti pažljivo konstruisanih i preklapajućih alegorijskih trenutaka.

Poderani plakati filma Bahrama Beyzaiea iz 1988. godine „Možda neki drugi put“ fotografisani u ruševinama najstarijeg kina u Teheranu, Cinema Iran, u novembru (Fotografija: Ali Bakhtiari)

Filmovi i književni rad Bahrama Beyzaiea

Filmovi Bahrama Beyzaiea, koji je preminuo 26. decembra u 87. godini, predstavljaju besprijekoran spoj mita, simbolike, folklora i klasične perzijske književnosti. U njihovom zapanjujućem lavirintu rituala, kino postaje čin sanjarenja.

Izvan kina, njegova duboka posvećenost iranskim izvedbenim umjetnostima i književnim tradicijama – kako prije, tako i nakon islamske revolucije – rezultirala je objavljivanjem više od 70 knjiga, uključujući istorije, drame i scenarije.

Beyzaie je rođen 26. decembra 1938. godine u Bahá’í porodici u Teheranu. Njegova pripadnost često progonjenoj vjerskoj manjini postala je, naročito nakon revolucije 1979. godine, jedan od faktora koji su doprinijeli cenzuri njegovog rada.

Počeo je pisati drame i filmsku kritiku kao veom amlad, a njegova sada kanonska knjiga "Theatre in Iran"(Teatar u Iranu) objavljena je kada je imao samo 27 godina.

Poput svog savremenika Abbasa Kiarostamija, Beyzaie je u svijet filma ušao snimajući kratke filmove za Kanoon, državnu instituciju posvećenu proizvodnji kulturnih djela za djecu i mlade. Njegov drugi film za Kanoon, The Journey/Putovanje (1972), koji prati potragu siročeta za roditeljima kroz zagađene puste površine na rubovima Teherana, bio je Beyzaieov omiljeni film. Film je prepun napuštenih lokaliteta, to je priča o zemlji koja u ubrzanom ritmu napušta svoju drevnu historiju i tradiciju.

Fokus na dječji svijet: Bashu, Mali Stranac

Beyzaieova opsesija svijetom djece nastavila se u njegovom najistaknutijem post-revolucionarnom filmu "Bashu, Mali Stranac" (1986). U njemu, arapsko-iranski dječak, raseljen ratom s juga, bori se da se prilagodi životu u sjevernom Iranu. Beyzaie majstorski povezuje fragmentiranje njegovog nacionalnog identiteta s jezikom i ličnim neuspjesima u komunikaciji.

Prvi dugometražni film: Downpour (1972)

Prvi dugometražni film Bahram Beyzaiea, Downpour/Pljusak (1972), režiran kroz energičnu i neobičnu kombinaciju neorealizma i političke simbolike, snimljen je s vrlo ograničenim budžetom. Priča prati mladog učitelja koji je poslan u školu u siromašnom kvartu, gdje se zaljubljuje u stariju sestru jednog od svojih učenika. Žiri na međunarodnom filmskom festivalu u Teheranu, pod predsjedavanjem Satyajit Raya, dodijelio je filmu posebnu nagradu.

Simbolizam i neorealizam u filmu "Downpour" (1972). Fotografija: Bahram Beyzaie

Žene u središtu Beyzaieaovih filmskih priča

Od sredine 1970-ih, žene su odlučno zauzele centralno mjesto u Bahramovim filmovima. Njihove potrage za izgubljenim ili odsutnim osobama postaju potraga za samim identitetom. Okružene muškarcima koji su korumpirani, paranoični i neodlučni, žene se suprotstavljaju i uzimaju mač – ponekad i doslovno – kako bi branile svoj prostor. Ovi filmovi spajaju ceremonijalne legende prošlosti s savremenim životom i nadilaze okvire žrtvovanih ženskih figura koje su uobičajene u iranskoj kinematografiji.

Filmska priča "The Stranger and the Fog"/Stranac i magla (1974), predstavlja autorov hrabar napad na vjerski komformizam, a  kao neobična aticipacija revolucije označio je početak novog perioda u Iranu.

U Beyzaieavom filmu "The Raven/Gavran"  (1977) – analizi medija, slike i sjećanja – žena je centralna figura kompletne priče. Ovdje je ona gluha učiteljica koja postaje opsjednuta slikom nestale žene. Njeno istraživanje otkriva mnogo veći izgubljeni identitet: Teheran ranog 20. stoljeća.

U filmu "The Ballad of Tara" (Balada o Tari) (1979), koji se fokusira na duha mrtvog ratnika zaljubljenog u udovicu u primorskom selu, Beyzaie je preradio samurajske epove Akire Kurosawe kroz feminističku prizmu. Završetak filma poklopio se s revolucijom, te je film kasnije zabranjen na neodređeno vrijeme – ne toliko zbog političkog simbolizma, koliko zbog prikaza žene koja je istovremeno poželjna i potpuno upravlja vlastitom sudbinom.

Od filma "Travellers"/Putnici (1992) do posljednjeg autorovog ostvarenja "When We Are All Sleep"/ Kada svi zaspimo (2009), Beyzaie je nastavio razvijati varijacije na temu žena u potrazi za identitetom, često kroz čin identifikacije drugih. Ova kasnija djela razvijana su u bliskoj saradnji s njegovom drugom suprugom, glumicom Mojdeh Shamsai.

Kurosawa kroz feminističku prizmu … u filmu "The Ballad of Tara" (1979). Fotografija: Bahram Beyzaie

Konstantno znemiravanje iranskog režima i autorov egzil

Veliki dio ovog perioda, međutim, bio je obilježen kontinuiranim uznemiravanjem od strane iranskog režima, uključujući kaznene mjere poput otpuštanja Bahram Beyzaie s Odsjeka za pozorište Univerziteta u Teheranu, gdje je predavao od 1973. Tokom perioda kada nije mogao raditi kao reditelj, Beyzaie je pisao scenarije koje su drugi snimali i uređivao radove drugih filmskih stvaralaca.

Na kraju, frustriran situacijom, napustio je Iran 2010. godine i otišao na Univerzitet Stanford, gdje je predavao u programu Iranskih studija i režirao predstave koje mu je dugo bilo zabranjeno izvoditi u Iranu.

Nakon njegove smrti, iranski reditelj Jafar Panahi izjavio je: „Naučili smo od njega kako se suprotstaviti zaboravu.“ Drugi filmski stvaralac, Asghar Farhadi, primijetio je gorku ironiju da je „najkulturniji od svih Iranaca umro tako daleko od Irana.“

Požar i restauracija

Dvije sedmice prije nejgove smrti, ostatci Cinema Iran potpuno su uništeni u požaru. Čini se da je to bio posljednji simbolički trenutak iz Beyzaiejevog filma, označavajući kraj značajnog poglavlja u iranskoj kulturnoj historiji.

Ipak, restauracija Beyzaiejevih klasičnih filmova – uključujući dva koja su urađena pod pokroviteljstvom Martin Scorseseovog World Cinema Projecta – samo je produbila i proširila njegov ugled, kako unutar, tako i izvan Irana. Njegovo stvaralaštvo je Cinema Iran koju nijedan požar ne može izbrisati.

Filmovi "The Ballad of Tara" i "The Journey" biće prikazani u Barbican Cinema, London, u februaru, kao dio sezone „Remek-djela iranskog Novog vala“.

federalna.ba/The Guardian